طاق بستان کرمانشاه

در شهر کرمانشاه، گردشگران با جاذبه های دیدنیِ متعددی روبه رو خواهند بود، جاذبه هایی که تعدادی از آن در خود شهر کرمانشاه قرار دارد و برخی از آثار تاریخی و باستانی این شهر هم در اطراف آن قرار گرفته است، اما اولین مکانی که گردشگران به واسطه ی شهرت و آوازه ی آن در شهر کرمانشاه خواهند دید، مجموعه طاق بستان است.

این اثر باستانی در دامنه ی کوه های قسمت شمال غربی کرمانشاه قرار دارد و یکی از مجموعه های باستانی مشهور و مهم ایران محسوب می شود. طاق بستان که به زبان کُردی ، تاق وه سان خوانده می شود، به معنای طاق سنگی است، که بر روی بخش دامنه ی کوه تراشیده شده و روایت گر قسمت های متعددی از تاریخ دوران ساسانی در ایران است.

این مجموعه باستانی در قرن سوم میلادی و در حکمرانی ساسانیان ایجاد شده است، موقعیت و جایگاه این منطقه در دوران ساسانی، از اهمیت بالایی برخوردار بوده و به عنوان باغات شاهی مورد توجه شاهان ساسانی قرار داشته است. چشمه جاری و حوض کنار مجموعه طاق بستان فضا و محیط بسیار دلنشینی دارد، که امروزه هم یکی از مکان تفریحی مردم و گردشگران در کرمانشاه به شمار می آید.

مجموعه ی طاق بستان از حیث تاریخی، فرهنگی، هنری و اجتماعی دوران باستان در ایران از ارزش بالایی برخوردار است و سنگ نگاره های این مجموعه ی تاریخی ، روایت رویداد های مهم تاریخی دوران ساسانی است و گردشگران شاهد بخش های از تاریخ، آمیخته با هنر و معماری آن دوره هستند ، که بازگو کننده ی بخشی از هویت اجتماعی آن دوره تاریخی نیز می باشند.

در سال های ابتدایی حکمرانی پادشاهان ساسانی، تخت جمشید و نقش رستم (که از مجموعه های باستانی هخامنشی به شمار می رفتند) محل نگاشته شدن نگاره ها و کتیبه های ساسانیان هم بود، اما اردشیر دوم، پادشاه شهیر ساسانی ، مجموعه طاق بستان را به اصلی ترین مجموعه ی سنگ نگاری عهد ساسانی بدل کرد و شاهان بعد از او نیز آثار دیگری بر این مجموعه افزودند، به گونه ای که امروزه طاق بستان نمایانگر آثار پادشاهان مختلف ساسانی است و گردشگران در محوطه ای کوچک طاق بستان شاهد مجموعه ی بی نظیری از سنگ نگاره ها، کتیبه ها و نقوش برجسته ی آن دوره ی تاریخی هستند.

در طاق بستان، رخداد های تاریخی مانند تاج گذاری خسرو پرویز، تاج گذاری اردشیر دوم، تاج گذاری شاهپور دوم و سوم و چندین کتیبه به زبان پهلوی وجود دارد، که با نقوش برجسته ی سنگی آراسته شده اند. در این سنگ نگاره ها بخش های مختلفی از هویت اجتماعی دوره ی ساسانی از نحوه ی پوشش تا آلات موسیقی بکار برده شده به روشنی نمایانگر هستند.

طاق بستان به دلیل قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم یکی از بهترین ویترین های قدرت و شکوه ساسانیان به شمار می رفته و تجمیع چنین رخ داد هایی بر محوطه ی طاق بستان هم ناشی از اهمیت موقعیت جغرافیایی این مجموعه است.در ادامه ، در سایت 2safar بخش های مختلف و قسمت زیبای این محوطه ی تاریخی را برای شما معرفی خواهیم کرد.

گردشگران در محوطه ی طاق بستان پیش از ورود به مجموعه باستانی و تاریخی شهر کرمانشاه، با مجموعه ای ازرستوران های سنتی ، فضای سبز با درختانی سربه فلک کشیده و محیطی تفریحی رو به رو می شوند و کوه طاق بستان و آثار تاریخی آن در مقابل این مجموعه قرار گرفته و طاق های بزرگ و کوچک این اثر باستانی خودنمایی می کنند.

اثر باستانی طاق بستان حول محور دو طاق سنگی تراشیده شده در دل کوه ایجاد شده که در پای آن چشمه ی آب باعث شکل گیری برکه ای کوچک شده است و دو طاق باستانی با هنر نمایی هرچه تمام تر، نقوش و خطوط نگاشته شده بر روی سنگ های این مجموعه را به معرض دید بازدید کنندگان و گردشگران قرار می دهد.

نخستین نقوش ایجاد شده بر روی صفحه های سنگی طاق بستان به صورت برجسته ، تاج گذاری اردشیر دوم را به تصویر کشیده است، این نقوش برجسته که اولین آثار شکل گرفته در طاق بستان است ، در سمت راست طاق کوچک قرار دارد و گردشگران می توانند از این اثر باستانی بازدید شان را شروع کنند. اردشیر دوم نهمین پادشاه سلسله ی ساسانی بود که در این اثر اردشیر دوم در نمایی ایستاده به تصویر کشیده شده است، که با دست راست خود حلقه ی روبان دار را از اهورامزدا به دست می گیرد، که نشان از به تخت نشستن این پادشاه به شمار می رود. دست دیگر پادشاه ساسانی بر روی شمشیر خود نگاشته شده و سر او نیز به سوی اهورامزدا برگشته است.

تصویر دیگری که در این صحنه به نمایش گذاشته شده، تصویر زردتشت با هاله ای از نور است که پشت سر شاه در سمت چپ ایستاده است. اما این شِمای کلی دارای جزئیاتی تاریخی دیگری نیز می باشد ، که بی گمان یکی از بی نظیر ترین اثر برای انتقال پیام در دوران باستان محسوب می شود. در این رخ داد تاریخی، ژولیان امپراتور روم هم حضور دارد، این امپراتور در نبرد با اردشیر دوم متحمل شکست می شود و به اسارت در می آید و در اثر زیبای موجود در طاق بستان زیر پای اردشیر دوم قرار گرفته است. جزئیات به تصویر کشیده شده در طاق بستان هنر و ظرافت هنرمندان آن دوره را بیشتر نشان می دهد و به نوعی شناخت بهتری از هویت اجتماعی و سبک زندگی ایران باستان را منعکس می کند.

در تصویر تاج گذاری اردشیر دوم، شاه ساسانی با جزئیات بسیاری حضور دارد، چشمانی نافذ، ابروانی برجسته، ریش و محاسنی مجعد صورت شاه را نشان می دهد، موهایی بلند او هم تا روی شانه هایش کشیده شده است. همچنین گوشواره، دست بند و گردنبندی پادشاه هم با جزئیاتی دقیق بر روی سنگ های کوه تراشیده شده اند.

به باور باستان شناسان امشاسپپند وهومن(یکی از ایزدان نگهبان) به عنوان واسطه میان انسان اهورامزدا هم در تصویر تاج گذاری اردشیر دوم قرار دارد. گردشگران در این اثر باستانی که اولین نقوش برجسته ی مجموعه ی طاق بستان به شمار می رود، می توانند بخش های تاریخ، هویت و باور های آن بخش از تاریخ ایران در دوران حکمرانی اردشیر دوم را نظاره گر باشند. نقوشی که با ظرافت و زیبایی هر چه تمام پس از گذر قرن ها همچنان چشم نواز و پا برجا روایت گر تمدنی شگرف اند.

پیش از اینکه از بخش های دیگر مجموعه ی باستانی طاق بستان سخن بگویم، این را باید بدانیم، طاق بستان و دشت پیش روی آن یکی از شکارگاه های سلطنتی بوده ، که در دوران ساسانیان صحنه ی تاخت و تاز اسبان شاهان ساسانی و درباریان و همراهانشان بوده است و این تصاویر در اثر باستانی طاق بستان منعکس شده اند.

اگر از هر گردشگری که از این اثر باستانی دیدن کرده است، بخواهید کوچک ترین ویژگی این اثر تاریخی را برای شما باز گو کند، به طاق های بزرگ و کوچک طاق بستان اشاره خواهد کرد ، اما ما قبل از اینکه به سراغ طاق ها یا همان ایوان های باستانی برویم، ابتدا از اولین نگاره این اثر یعنی صحنه تاج گذاری اردشیر دوم سخن گفتیم و در ادامه به سراغ تصاویر متعدد از شکارگاه، نگاره ها و جشن های آن دوران که در کنار و حاشیه ی طاق ها نقش بسته اند، خواهیم رفت.

همان طور که در ابتدا گفتیم، ماهیت شکارگاه بودن این اثر تاریخی را به روشنی می توانیم در نقوش ایجاد شده در قسمت های مختلف این اثر باستانی ببینیم. یکی از تصاویر شکار شاه ساسانی ، تصویری است که انگار از روی یک عکس یا یک تابلو نقاشی کشیده شده و جزئیات هر کدام با مفهوم رسانی آنها بجا و هنرمندانه شکل گرفته است. این تصویر، از بزرگترین صحنه های شکارگاه شاهی در طاق بستان به شمار می رود، 12 فیل را به تصویر کشیده که در ستون های عمودی توسط فیل بانان راهی باتلاق می شوند ، تا گراز های پنهان شده در نیزار ها را به بیرون هدایت کنند و در بیرون از نیزار های شاه ساسانی ایستاده بر قایقی با تیر کمان برای شکار گراز های به تصویر در آمدهاست. در کنار شاه هم دو پاروزن در عقب و جلوی قایق و دو خدمه قرار دارند، که یکی از آنها نوازنده چنگ است. در پشت قایق پادشاه هم قایق دیگری 4 زن نوازنده را حمل می کند این یک تابلوی بی نظیر هنری، تاریخی و اجتماعی است که به زیبایی و هنرمندی تمام بخشی از هویت باستانی ایران را به تصویر در آورده است.

گردشگران در بخش های مختلف طاق بستان می توانند تابلو های بی نظیری از صحنه شکارگاه را ببینند،که بخش های از هویت اجتماعی آن دوران را به تصویر کشیده اند. یکی از ویژگی های که در نگاره های طاق بستان قابل مشاهده است تشخیص پوشاک و نحوه ی لباس پوشیدن افراد، خدمه، نوازندگان و پادشاهان ساسانی است، که در نگاره ها و سنگ های تراشیده، سبک های مختلف پوشاک، موقعیت و جایگاه های اجتماعی نگاره ها را نشان می دهد. لباس شاه در شکار گاه مزین به نقش سیمرغ است و لباس پاروزن با خدمه دارای تفاوت است و در نقش های کشیده شده ، جزئیات زیورآلات و پوشش لباس شاه و ایزد نگهبان نیز دارای تفاوت هستند و این تفاوت در لباس سربازان، فیل سواران و دیگر ملازمان هم به خوبی نشان داده شده است.

از این رو، گردشگران بدون شک با حجم وسیعی از اطلاعات رو به رو خواهند بود که بدرستی توسط خالاقان این آثار برای انتقال مفهوم مورد نظرشان شاخته شده اند و امروزه هم یکی از بهترین منابع درک و شناسایی آن دوره ی تاریخی به شمار می روند.

در نمایی دور از طاق بستان دو طاق بزرگ و کوچک به عنوان مشخصه ی اصلی این اثر باستانی بیشتر به چشم می آیند و جزئیات ریز تر را باید از نزدیک مشاهده کرد ، طاق هایی که هویت شهر و منطقه را تحت تاثیر خود قرار داده و برای قرن ها این مکان را به یکی از مناطق مهم در ایران بدل می کرد و به نوعی مشخصه ی اصلی شهر بود. شهری که در طول قرن ها در کنار این دو طاق شاهد فراز و فرود های بسیاری بوده است.

در مقابل دو طاق این مجموعه ی باستانی دشتی فراخ قرار داشته ،که امروزه در بخش هایی از آن استخوان های یافت شده که نشان دهنده ی جنگ های خونین در این ناحیه بوده است، جمجمعه هایی جوان با شکاف هایی از تیر و تبر ، که در یک کیلومتری طاق بستان محوطه ای وسیع را تشکیل می دهد که امروزه سازمان میراث فرهنگی مانع ساخت و ساز در آن شده و گردشگران در مسیر منتهی طاق بستان این بخش باستانی را مشاهده خواهند کرد.

اما اگر به سراغ های طاق برگردیم، ابتدا از مهمترین اثر موجود در طاق بستان شروع می کنیم، که قسمت طاق بزرگ این مجموعه به شمار می رود، طاقی ایوان مانند است که در فضایی به عرض 7 متر و 85 سانتیمتر و ارتفاعی 11 متر و 90 سانتیمتری ایجاد شده و عمق این ایوان هم 7 متر و 65 سانتی متر است. طاقی بزرگ با جزئیاتی هنرمندانِ و زیبا، که علاوه بر ارزش تاریخی و باستانی، به لحاظ زیبا شناسی و هنر از اهمیت بالایی برخوردار است و شکوه و توانایی معماری آن دوره یِ تمدن ایرانی را به رخ می کشد.

در طاق بزرگ، تاج گذاری خسرو پرویز ، پادشاه پر آوازه ی ایرانی عصر ساسانیان به تصویر درآمده است و مانند صحنه ای بزرگ پر شده است از ، جزئیاتی ظریف و دقیق. از یک سو در کناره ی ورودی طاق درخت زندگی نقش بسته و فرشتگان بالدار با ظرافتی عجیب حضور دارند، ظرافتی که از نقوش صورت تا انحنای اندام و لباس ها و زیور آلاتشان را در بر می گیرد. از بخش های دیگر این طاق مجالس شکار گراز ، پرندگان و جشن های پادشاهی به تصویر کشیده شده اند.

اما اصلی ترین سنگ نگاره های طاق بزرگ مراسم تاج گذاری خسرو پرویز است، سنگ نگاره ای که شاه در وسط ایستاده است و فر ایزدی شاهان ایرانی را به صورت حلقه ای نمادین از فروهر تحویل می گیرد، بین سبک لباس های شاه و نماد اهورامزدا، تفاوت های اندکی وجود دارد و شلوار هایی چین دار به پا دارند. در سمت چپِ خسرو پرویز ایزد نگهبان آناهیتا ( ایزد بانوی آب ،که نماد خرمی و سر سبزی است) قرار گرفته است.

در زیر سنگ نگاره ی تاج گذاری خسرو پرویز سنگ نگاره ی برجسته ی دیگری متعلق به خسرو پرویز قرار گرفته که پادشاه ایران، زره پوش و نیزه به دست و سوار بر اسب ، به تصویر کشیده شده و گردشگران این نقوش سنگی را با جزئیات شگفت انگیز و حیرت انگیز خواهند دید .

پس از معرفی ایوان بزرگ مجموعه ی باستانی طاق بستان در شهر زیبای کرمانشاه، این بار به سراغ ایوان کوچک این اثر تاریخی می رویم، اثری که برگ های دیگری از تاریخی ایران را ورق می زند و تمدن باور این سرزمین را از رخ و نمایی دیگر نمایان می کند.

ایوان یا همان طاق کوچک دارای مساحتی در عرض 5 متر و 80 سانتیمتر و ارتفاع 5 متر و 30 سانتیمتر است اما این طاق بر خلاف کوچک بودن طول و عرض مساحتی اش، در مقابل طاق بزرگ طاق بستان، رویداد ها مهم تاریخی را روایت می کند، از بعد تاریخی دارای اهمیت است. از این رو، طاق کوچک این مجموعه ی باستانی، به لحاظ هویتی و تاریخی از اهمیت بیشتری برخوردار می باشد. در این طاق دو مراسم تاج گذاری پادشاهان ایرانی به تصویر کشیده شده، به گونه ای که گردشگران در این اثر که ایوانی مستطیل شکل را تشکیل می دهد، می توانند تاج گذاری شاپور دوم و سوم را مشاهده کنند.

نقوش برجسته ی این ایوان هم مانند دیگر سنگ نگاره های موجود در مجموعه ی طاق بستان، از جزئیات و ظرافت های دقیقی برخوردار اند و لباس ها و زیور آلات پادشاهان ساسانی به خوبی قابل تشخیص هستند و سبک و ساختار آنان برای باستان شناسان از اهمیت بالایی برخوردار است.

علاوه براین در دو طرف این ایوان، به خط پهلوی دو کتیبه حکاکی شده و در این کتیبه ها به شاهنشاهی شاپور دوم و سوم اشاره شده و سندی باستانی و مهم به شمار می رود ، در این سند باستانی نوشته شده که: این پیکر مزدا پرست خداوندگار شاهپور، شاهنشاه ایران و غیر ایران از نژاد پاک آسمانی زاده خدایان است(که در کتیبه ی سمت راست به نام پدر شاهپور دوم ، هرمز و نام پدر هرمز ، نره اشاره شده و در کتیبه ی مقابل هم به نام شاهپور دوم پدر شاهپور سوم و هرمز پدر بزرگ شاهپور سوم اشاره شده است).

گردشگران در بخش های مختلف این اثر متعلق به دوران ساسانی، بخشی از هویت ، فرهنگ و تاریخ ایران در آن دوره به تصویر کشیده شده و گردشگران هم در قسمت های مختلف به نقوش برجسته ی زیبایی بر خواهند خورد که نمایان گر آن بخش های اجتماعی دوران ساسانی محسوب می شوند. یکی از این بخش های ملموس حضور پررنگ آلات موسیقی در سنگ نگاره های طاق بستان است، چنگ نوازان در شکارگاه، در مراسمات مختلف و جشن ها حضور دارند و در گوشه گوشه ی این اثر باستانی قابل رؤیت اند و این از اهمیت و جایگاه موسیقی در هویت فرهنگی آن دوره تمدن ایران زمین خبر می دهد. به نوعی که خنیاگران (نوازندگان موسیقی) در دوران ساسانی یکی از بخش های فرهنگی مهم تمدن ایران به شمار می آیند.

گردشگران در این اثر باستانی باشکوه لایه های مختلفی از جامعه و بخصوص دربار پادشاهان ساسانی را مشاهده می کنند و در کنار آن جذابیت این اثر تاریخی و باستانی در لایه های هنر هنرمندان آن دوره تنیده شده و ماندگاری این اثر تا به امروز آن را بهترین معرف عهد ساسانی بدل کرده است.

در کنار تمام زیبایی های و ظرافت های ایوان های طاق بستان و دیگر نقوش و نگاره های با شکوه این اثر باستانی، صحنه هایی وجود دارد که آسیب های جدی و جبران ناپذیر بر این اثر تاریخی وارد کرده است، بخش های که چنان کریه و زشت بر قسمت هایی از ایوان کوچک و دیگر بخش ها نقش بسته که نه تنها زیبایی نیافریده بلکه باعث تخریب و آسیب به بخش هایی از نقوش طاق بستان وارد کرده است.

جدا از نا مهربانی طبیعت و رانش های زمین در مناطق کرمانشاه و مجموعه ی طاق بستان،که ترک هایی بر این اثر باستانی وارد کرده است(و البته باستان شناسان در حفظ و مرمت این اثر باستانی تلاش های بسیاری کرده اند). ما شاهد آسیب هایی هستیم که در دوران قاجار به این مجموعه وارد شده است ،در این دوران یکی از فرزندان فتحعلی شاه به نام محمد علی میرزا، دستور به تخریب بخش از ایوان کوچ طاق بستان می دهد. شاهزاده ای که مانند بسیاری از رجال سیاسی ایران که تنها جنسیت شان از رجل سیاسی بودن ، بویی برده است، دستور به حجاری تصویر خود و دو فرزندش در کنار نقوش و سنگ نگاره های ساسانی می دهد.

اثری که ناصرالدین شاه قاجار(یکی از پادشاهان به نام عصر قاجار) در سفر نامه اش درباره ی آن می نویسد و اون نیز از چنین اثری زشت و بی ترکیب و مخرب نالان می شود ، اثری که رنگ آمیزی شده و بی ترکیب، که در کنار دیگر آثار باستانی این مجموعه زشت تر نیز به نظر می آید و تنها به این مجموعه آسیبی جدی وارد کرده است.

محمد علی دولتشاه با این اقدامش تنها زشتی بخشی از فرهنگ حاکمان ایران زمین را در دوره های مختلف تاریخی را به نمایش گذاشته است و گردشگران می توانند در کنار تمام زیبایی های طاق بستان افسوس های تاریخی این سرزمین را هم نظاره گر باشند. اما آسیب های وارد شده در دوران قاجار به واسطه ی اهمیت و جایگاه طاق بستان هرچند آگاهی دقیق از تاریخ این مجموعه وجود نداشت، اما امام قلی میرزا عمادالدوله حاکم شهر کرمانشاه در عهد قاجار اقدام به ساخت عمارتی در کنار ایوان ها و سنگ نگاره های طاق بستان می کند ، که البته امروزه اثری از این بنای وجود ندارد. این بنا در برخی از نقاشی هایی که از طاق بستان کشیده شده وجود دارد اما در سال 1342 در پی رسیدگی به آثار باستانی و بازگردانندن به وضعیت باستانی آن، عمارت مسعودیه طاق بستان تخریب می شود و امروزه تنها در میان سطور تاریخی و نقاشی های می توان اثر و نامی از آن شنید.

طاق بستان در طی قرن ها، بیشترین آسیب را از مردمانی ناآگاه دیده که می خواستند در کنار این آثار باستانی ، نام و رنگی نازیبا را از خود بر جای بگذارند، گردشگران در مجموعه ی زیبای طاق بستان، بخش های از هویت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دوران ساسانی را می بینند، هویتی که در دوران ساسانی رنگ و بوی دینی تر داشته و مغ های ساسانی از نفوذ و جایگاه بالا تری برخوردار بوده اند. طاق بستان نمایی کامل از برهه ای از تاریخ تمدنی بزرگ است که حتی امروزه هم بهترین معرف آن تمدن باستانی به شمار می رود.